“Dudak Okuma” Normal Midir?

İletişim; işte, evde veya sosyal ortamlarda günlük hayatımızın merkezinde yer alır. İşitme kaybı olan bireyler için, işitme teknolojisi kullansalar bile, konuşmaların dışında kaldıklarını hissetmek yaygın bir deneyim olabilir. İşte bu noktada dudak okuma, konuşmayı daha iyi anlamak ve yüz yüze etkileşimlere tam anlamıyla dahil olmak için önemli bir strateji haline gelmektedir.

Konuşma algısı, geleneksel olarak işitsel bir beceri olarak düşünülse de doğası gereği çok yönlüdür. Bu, konuşmayı algılamak için birden fazla duyu kullandığımız anlamına gelir. Konuşurken dudaklarımız, dişlerimiz ve dilimiz gözle görülür şekilde hareket ederek duyduklarımızı tamamlayan görsel bilgiler sağlar. Aslında, araştırmalar Ganesan Karthik, Cody Zhewei Cao, Michael I. Demidenko, Andrew Jahn, William C. Stacey, Vibhangini S. Wasade, David Brang.  Auditory cortex encodes lipreading information through spatially distributed activity Current Biology, Volume 34, Issue 17, 9 September 2024, Pages 4021-4032.e5[1] çoğumuzun konuşmayı anlamamızı geliştirmek için bilinçaltında dudak okuma becerilerini kullandığımıza işaret ediyor.

Dudak Okuma Nedir?

Genellikle “konuşma okuma” olarak adlandırılan dudak okuma, bir konuşmacının dudak hareketlerini, yüz ifadelerini ve jestlerini gözlemleyerek, dil ve bağlamla ilgili ön bilgilerle birlikte konuşulan dili tanımayı ifade eder. Paha biçilmez bir araç olsa da en iyi koşullar altında bile, konuşulan dilin yalnızca yaklaşık %30-40’ı dudakta görülebilir. Bu nedenle; bağlam, kalan işitme ve beden dili gibi ek ipuçları, mesajı bir araya getirmek için çok önemlidir.

Dudak okuma, çaba ve konsantrasyon gerektiren incelikli, oldukça karmaşık bir yetenektir. Özellikle işitme kaybı olan bireyler için bağımsız bir çözümden ziyade tamamlayıcı bir araç olarak hizmet ettiğini belirtmek gerekmektedir.

Dudak Okuma İletişimin “Normal” Bir Parçası Mıdır?

Kesinlikle! Dudak hareketleri, normal işitmeye sahip kişiler için bile iletişime önemli bir değer katar. Örneğin, /m/, /b/ ve /p/ gibi fonemler (temel konuşma sesleri) dudaklarda aynı görünebilir, bu da bağlamı ve dinlemeyi bunları ayırt etmek için önemli hale getirir. Benzer şekilde, “Evde kal” ve “Hedef al” gibi ifadeler görsel olarak aynı görünebilir. Jest ve mimiklerin gözlemlenmesi de kelimelerin ardındaki anlam hakkında ipuçları verebilir.

Dilbilim araştırmaları, dudak hareketlerine bakıldığında aynı şekilde görünen konuşma seslerinin (bu tür seslere “görsel ses birimi” de denir) rolünü ortaya koymaktadır. Türkçede toplamda yaklaşık 29 harfe karşılık gelen birçok fonem olmasına rağmen, yalnızca sınırlı sayıda görsel ses birimi dudak hareketlerinden ayırt edilebilir. Bu durum, birçok ses ayrımının ek işitsel bilgiyi gerekli kıldığını gösterir.

İşitsel ve görsel bilginin birleştirilmesi, yaştan bağımsız olarak kelime tanımayı önemli ölçüde artırırGómez-Vicente, V., Esquiva, G., Lancho, C., Benzerdjeb, K., Jerez, A. A., & Ausó, E. (2024). Importance of Visual Support Through Lipreading in the Identification of Words in Spanish Language. Language and Speech, 0(0). https://doi.org/10.1177/00238309241270741[2]. Bu bulgu, etkili iletişim kurmak için dudak okuma da dahil olmak üzere her türlü kaynağı kullanmanın önemini vurgulamaktadır.

İşitme Kaybı veya Koklear İmplant ile Dudak Okuma

Koklear implant kullananlar da dahil olmak üzere işitme kaybı yaşayan kişiler için dudak okuma genellikle iletişimde ayrılmaz bir rol oynar. Yardımcı işitme cihazlarıyla bile, belirli sessiz harfler arasında ayrım yapmak zor olabilir. Yüz hareketlerine, dudak kalıplarına ve diğer sözel olmayan ipuçlarına dikkat etmek aradaki boşluğu doldurmaya yardımcı olur.

Görsel bilgiye daha fazla bağımlı olan koklear implant kullanıcıları, normal işiten kişilere kıyasla daha iyi dudak okuma becerileri geliştirirlerA. Agarwal, B. Sen, R. Mukhopadhyay, V. Namboodiri and C. V. Jawahar, “Towards MOOCs for Lipreading: Using Synthetic Talking Heads to Train Humans in Lipreading at Scale,” 2023 IEEE/CVF Winter Conference on Applications of Computer Vision (WACV), Waikoloa, HI, USA, 2023, pp. 2216-2225, doi: 10.1109/WACV56688.2023.00225.[3]. Bu, görsel girdiye güvenmenin anlamaya yardımcı olmaktan daha fazlasını yaptığı anlamına gelir. Zaman içinde iletişim yeteneklerini geliştirebilir.

Gürültülü Ortamlarda Dudak Okuma

Arka planda gürültü olan durumlarda, dudak okuma etkili iletişim için daha da önemli hale gelir. Konuşmacının yüzünü, özellikle de dudak hareketlerini izlemek anlamayı geliştirir ve konuşmayı anlamak için gereken zihinsel eforu azaltır. Örneğin; yüzlerin her zaman görünmediği görüntülü görüşmelerde veya çevrimiçi toplantılarda iletişim genellikle daha zorlayıcı ve yorucu olur.

Yüz ifadeleri, bakışlar, jestler ve dudak hareketleri gibi görsel ipuçları anlamın aktarılmasına katkıda bulunur.

Dudak Okuma İşitsel Eğitimi Nasıl Tamamlar?

Dudak okuma sadece görsel yönüyle ilgili değildir; özellikle koklear implant kullanıcıları için işitsel eğitimi tamamlar. Çalışmalar, gürültüde konuşma görevlerine dudak okumanın eklenmesinin hem doğal işiten hem de koklear implant kullanan kişiler için kelime tanımayı geliştirdiğini göstermektedir.[1]

Bu nedenle dudak okuma, işitsel algının yerine geçecek bir unsur değil, işitsel algıyı güçlendirecek bir unsur olarak görülmelidir.

Herkes Dudak Okumadan Yararlanabilir mi?

Dudak okuma, özellikle işitme kaybı olan kişiler ve koklear implant kullanıcıları için önemli faydalar sunmaktadır. Ancak, herkes için aynı derecede etkili olmayabilir. Aksan, hızlı konuşma, mırıldanma, dile aşinalık, aydınlatma ve çevresel dikkat dağıtıcı unsurlar gibi faktörler başarıyı etkileyebilir.

Dudak Okuma Yeterli Midir?

Sürekli işitsel eğitim ve rehabilitasyonla desteklenen bir koklear implant, güçlü sözlü iletişim becerilerinin temelini oluşturur. Dudak okuma paha biçilmez bir araç olsa da amaç bunu bir gereklilikten ziyade bir destek haline getirmektir.

Koklear implant kullanıcıları için, ReDi uygulaması gibi sürekli eğitim, günlük durumlarda dinleme becerilerini geliştirmeye yardımcı olabilir. Dudak okuma stratejileriyle birleştirilen bu ikili yaklaşım, kullanıcıların hem sessiz hem de gürültülü ortamlarda başarılı olmalarını sağlar.